Hemen hemen hepimiz hayatımızda en az bir kere şu senaryonun bir benzerini yaşamışızdır: Masanızın başında çalışırken bir bardak su almak için mutfağa gitmeye karar verdiniz. Ayağa kalktınız, mutfağa geldiniz ve kapıdan girdiğiniz anda “Ben buraya neden gelmiştim?” “Ne yapacaktım ben burada?” sorularıyla öylece kalakaldınız. Tekrar odanıza dönüp de masanızda duran boş sürahinizi görene de mutfağa neden gittiğinizi hatırlayamadınız. İşte zaman zaman yaşadığımız ancak neden olduğunu bir türlü anlayamadığımız bu sinir bozucu unutkanlıkların bilimsel bir açıklaması var. “Kapı eşiği etkisi” ya da “eşik etkisi” olarak adlandırılan bu duruma göre kapı eşiğinden geçmek bazı geçici hafıza sorunlarına neden olabiliyor.
Kapı Eşiği Etkisi Nedir?
Türkçeye kapı eşiği etkisi olarak geçen “Doorway effect” kavramı bir mekândan başka bir mekâna açılan bir kapıdan geçtiğimizde kısa süreli belleğimizde değişikliklere sebep olan psikolojik bir olaydır. Kapı eşiği etkisine ve nedenlerine ilişkin yapılan ilk çalışmada katılımcılar iki gruba ayrılmıştır. Bir gruba belli bir nesneyi aynı oda içerisinde bir yerden diğerine taşıma görevi verilmiş, diğer gruptan ise aynı nesneyi aynı mesafeye ancak bir kapıdan geçerek taşımaları istenmiştir. Araştırmanın sonucuna göre nesneyi bir kapıdan geçerek taşıyan katılımcıların diğerlerine göre bellek performanslarının daha düşük olduğu görülmüştür. Yani bir kapıdan geçen katılımcılar kendilerine verilen talimatları unutma eğilimi göstermiştir.
Kapı Eşiği Etkisinin Nedeni Nedir?
Bu durumun nedenlerine ilişkin yapılan araştırmalar çeşitli olsa da henüz kesin bir sonuç ortaya konulamamıştır. Ancak uzmanlar bir kapı eşiğinden geçmenin beyinde zihinsel bir blok oluşturduğuna inanıyor. Yani bir kapıdan geçmek zihnimizde bir “bölünme”ye sebep oluyor ve daha fazla unutkanlık yaşamamızla sonuçlanıyor. Dünya’ya ilişkin deneyimlerimiz sürekli ve bilgi açısından zengindir. Bu sürekli bilgi akışını yönetebilmek için zihnimiz bu deneyimleri ihtiyaç anında çağırabilmek için bölümsel olaylar olarak depolar. Bu deneyimler esnasında bulunduğumuz çevre ve bu çevredeki ögeler deneyimin bellekte depolanmasında etkilidir. Yani zihnimiz bu deneyimleri çevredeki ögelerle eşleyerek depolar ki sonra hatırlamamız kolay olsun. Örneğin her birimizin aynı olayı farklı bir detayla hatırlamamız her birimizin dikkatini çeken çevresel ögenin farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle herhangi bir şeyi deneyimlerken (yani bir odanın içerisindeyken) başka bir deneyime geçtiğimizde (başka bir odaya geçtiğimizde) zihnimiz bu yeni deneyimi kodlayabilmek için geçmiş deneyimdeki bazı ögeleri silmeye başlar. Deneyimlerimiz ve onların gerçekleştiği mekanlar arasındaki kuvvetli bağ nedeniyle beynimiz içinde bulunduğu yeni ortama odaklanmak amacıyla, geçmişe dair mekansal bilgileri gereksiz görerek bunları depolamak istemez.
Bir mekânsal gerçekten başka bir mekânsal gerçeğe geçtiğimizde, beynimiz çevre uyumu ve düşünme sürecini yeniden düzenleyebilmek için zamana ihtiyaç duyar. Çoğu zaman bizim fark edebileceğimizden kısa süren bu durum özellikle dalgın ve yorgun olduğumuz zamanlarda uzamaktadır. Bu nedenle bir odadan diğerine geçtiğimizde ve eyleme geçmesi gerektiğinde beynimiz halen işleme sürecine devam ediyor. Bu durumda da beyin işlemini sürdürürken biz mekâna zaten vardığımız için kapısından girdiğimiz odada ne yapacağımızı unutmuş gibi oluyoruz. “Konum Güncelleme Etkisi” olarak da bilinen bu durumda kapı, beynimiz tarafından yeni şeyleri keşfedip onlara odaklanabilmesi için diğer odada düşündüklerini unutmasını sağlayan bir imge olarak kullanılıyor.
Araştırmacılara göre, fiziksel olarak bir kapıdan geçmek bazı şeyleri unutmamıza neden olsa da son araştırmalar yalnızca fiziksel olarak bir mekândan diğerine açılan bir kapıdan geçmenin değil aynı zamanda bilgisayarda bir masaüstü penceresinden diğerin geçmek gibi yaşantıların da kapı eşiği etkisine neden olabileceğini ortaya koyuyor. Yani yeni bir sekme veya pencere açtığımızda da “ne aratacaktım ben?” gibi sorularla baş başa kalabiliyoruz. İyi haber şu ki “Kapı eşiği etkisi” herhangi bir demans, Alzheimer veya yaşlılık belirtisi değil, oldukça normal bir durumdur. Yani bu durum hafızanız, zekânız ya da bilişsel kabiliyetlerinizde olumsuz bir durum olduğunu göstermiyor. Hatta bu etkiyi yaşamanın beyninizin doğru bir şekilde çalıştığını gösterdiğini söylemek bile mümkündür.
Kapı Eşiği Etkisinin Oluşmasını Nasıl Önleyebiliriz?
Zaman zaman yaşadığımız bu tatsız unutkanlık durumuyla başa çıkabilmek için bilimsel olarak kanıtlanmamış olsa da bazı küçük tedbirler alabilirsiniz. Aşağıda bu konudaki bazı öneriler listelenmiştir:
