Bir yaz gecesi ateşböceklerinin ışıltıları ile sunduğu muhteşem şölene tanıklık etmiş olabilirsiniz. Ateşböcekleri, karınlarında biyolüminesans olarak bilinen bir biyokimyasal reaksiyon yoluyla ışık üretirler. Ateşböcekleri dışında bazı birçok organizma da benzer reaksiyonlar ile ışık üretme yeteneklerine sahiptir. Bu canlıların bedenlerinden ışık yaymalarının ne kadar ilginç olduğunu ve nasıl gerçekleştirdiklerini hiç düşündünüz mü?
Ateş böcekleri karada tanıklık ettiğimiz en ünlü biyolüminesans organizma olsa da, okyanusta yüzeyden deniz tabanına, kıyıya yakın yerlerden açık okyanusa kadar birçok yerde şaşırtıcı oranda fazla biyolüminesans canlı bulunur. Aslında, bakterilerden köpekbalıklarına kadar çoğu hayvan türü, bazı biyolüminesans üyeler içerir. Bu canlıların vücutlarında ışık üretmelerini sağlayan biyolüminesans süreci sayesinde okyanus, gökyüzündeki yıldızlar gibi parlayabilmektedir. Derin denizlerde, biyolüminesans son derece yaygındır ve derin denizler çok geniş o için, biyolüminesans gezegendeki en yaygın iletişim şeklidir bile denilebilir.
Öncelikle belirtilmelidir ki biyolüminesans, floresans ile aynı şey değildir. Floresan kimyasal bir reaksiyon içermez. Floresansda, uyarıcı bir ışık emilir ve yeniden yayılır. Floresan ışık, yalnızca uyarıcı ışığın varlığında görülebilir. Biyolüminesansta ise durum farklıdır. Işık, bir reaksiyon sonucunda dış faktörlerin etkisi olmaksızın üretilir.
Biyolüminesans, basitçe ışığın üretildiği kimyasal reaksiyonlar için kullanılan bir terim olan bir tür kemilüminesanstır. Biyolüminesans da canlı bir organizmanın içinde gerçekleşen kemilüminesanstır. Biyolüminesans bir "soğuk ışıktır". Soğuk ışık, ışığın %20'sinden daha azının termal radyasyon veya ısı ürettiği anlamına gelir. Biyolüminusans reaksiyonunun meydana gelmesi için, bir türün, oksijenle reaksiyona girdiğinde ışık üreten bir molekül olan luciferini içermesi gerekir. Reaksiyonu barındıran hayvana bağlı olarak değişen farklı lusiferin türleri vardır. Birçok organizma, reaksiyonu hızlandırmaya yardımcı olan enzim katalizör lusiferazı da üretir.. . Enzimler biyoljik katalizörler olup, bir kimyasal reaksiyonun hızını arttırmak için bir substrat ile etkileşime giren kimyasal moleküllerdir. . Lusiferazın oksitlenmiş (oksijen eklenmiş) lusiferin ile etkileşimi, oksilüsiferin adı verilen bir yan ürün oluşturur. Bu tüm kimyasal reaksiyon biyolüminesans ışığı oluşturur.
Bazı biyolüminesan organizmalar kendi başlarına luciferin üretirler. Bunlara örnek olarak biyolüminesan dinoflagellatlar verilebilir. Bu organizmalar bazen okyanus yüzeyinin geceleri parlamasına neden olabilen bir tür plankton - küçük deniz organizmalarıdır. Bu biyolüminesan dinoflagellatlar, lusiferin-lusiferaz reaksiyonu ile ışık üretirler. Fakat bazı organizmalar bu reaksiyon için lusiferaz enzimi içermez. Bu organizmalar, belirli bir iyonun (tipik olarak kalsiyum) mevcut olduğu anda biyolüminesans sürecine hazır olan, önceden paketlenmiş bir biyolüminesans bombası gibi, "fotoprotein" adı verilen bir yapıda lusiferini oksijenle paketler. Böylece, yayacakları ışıkların yoğunluğunu ve rengini bile seçebilirler. Bu çok çeşitli biyolüminesan organizmalar acil ihtiyaçlarına göre kimyalarını ve beyin süreçlerini düzenleyerek biyolüminesans sürecini tetikler ve yakından kontrol edebilirler.
Biyolüminesans birçok deniz organizmasında bulunur: bakteriler, algler, denizanası, solucanlar, kabuklular, deniz yıldızları, balıklar ve köpek balıkları bunlardan sadece birkaçıdır. Sadece balıklarda, biyolüminesans üreten yaklaşık 1.500 tür vardır. Halen de yeni biyolüminesans organizma türleri keşfedilmeye devam ediliyor. Bazı durumlarda hayvanlar, bu ışıldama yeteneğini kazanmak için bakteri veya diğer biyolüminesans canlıları kendi bünyelerine alırlar. Örneğin, Hawaii kısa kuyruklu mürekkep balığı, doğumundan birkaç saat sonra biyolüminesans bakteriler tarafından kolonize edilerek özel bir ışık organına sahip olurlar. Ancak genellikle hayvanın kendisi, biyolüminesans üreten reaksiyon için gerekli kimyasalları içerir.
Biyolüminesans ışığın görünümü, bulunduğu habitat ve organizmaya bağlı olarak büyük ölçüde değişir. Bilindiği üzere ışık, dalgalar halinde hareket eder. Dalgalar gözümüze çarptığında dalga boylarına göre bu ışık beyin tarafından renklere çevrilir. Gözümüzün görebildiği dalga boyları "görünür ışık tayfı" olarak bilinir ve bu tayftaki tüm renkleri karada görebiliriz. Ancak ışık su altında farklı şekilde hareket eder çünkü daha uzun dalga boyları o kadar uzağa gidemez. Bu nedenle, okyanusta üretilen biyolüminesansın çoğu mavi-yeşil ışık şeklindedir. Bununla birlikte, çoğu organizma, ışık organlarını bir saniyeden daha kısa sürelerle yaklaşık 10 saniye aralıklarla yanıp sönmek için kullanır.
Biyolüminesans, canlılar tarafından avlanmak, avcılara karşı kendini korumak, eş bulmak ve diğer hayati faaliyetleri yürütmek için kullanılır. Bazı türler, saldırganların kafasını karıştırmak için parlar. Örneğin birçok kalamar türü, balık gibi avcıları ürkütmek için parlar. Şaşıran balık hazırlıksız yakalanınca kalamar hızla kaçmaya çalışır. Bazı böcek larvaları, yırtıcıları zehirli oldukları konusunda uyarmak için parıldar. Kurbağalar, kuşlar ve diğer avcılar, bu larvaları tüketmenin hastalığa ve olası ölüme yol açacağını bilirler. Biyolüminesans, avı cezbetmek veya av aramak için kullanılabilir. Biyolüminesansı kullanan en ünlü avcı, fener balığı olabilir. Fener balığının kocaman bir kafası, keskin dişleri ve başının üstünde uzun, ince, etli bir uzvu vardır. Bu uzvu ışıldamaya başlayınca ışık noktasını merak eden daha küçük balıklar, daha yakından bakmak için yakınına yüzerler. Bu şekilde fener balığı avlarını kendine çeker. Karadaki ünlü biyolüminans canlı olan ateş böcekleri ise arkadaşları çekmek için ışık yayarlar. Hem erkek hem de dişi ateşböcekleri parlayabilirler. Parlamalarının düzeni, yakındaki dişilere ne tür bir ateş böceği olduklarını ve çiftleşmeyle ilgilendiklerini söyler.
Biyologlar ve mühendisler, insanların yaşamı daha kolay ve daha güvenli hale getirmek için süreci nasıl kullanabileceklerini anlamak amacıyla biyolüminesansta yer alan kimyasalları ve koşulları incelemektedirler. Biyolüminesans sürecine dair keşfedilmiş bazı reaksiyonlar, proteinler şimdiden bilimde ilerlemek adına yeni yaklaşımlar sunabilmektedir. Biyolüminesansın diğer alanlara uyarlana bilirliği de araştırma konuları arasındadır. Örneğin biyolüminesans ağaçlar, şehir sokaklarını ve otoyolları aydınlatmaya yardımcı olabilmeleri yönünde uygulama fikirleri bulunmaktadır. Biyolüminesans mahsuller ve diğer bitkiler, suya veya diğer besinlere ihtiyaç duyduklarında veya hasat edilmeye hazır olduklarında parlayabilmeleri gibi daha tarımsal alanlarda kullanılmalarına yönelik çeşitli görüşler de ortaya atılmıştır.
Biyolüminesans süreci, halen araştırılmaya ve keşfedilmeye devam eden bir süreçtir. Uygulama alanları olarak birçok şekilde insanlığı heyecanlandırmayı şimdiden başarmıştır. Yapılacak daha birçok araştırma, keşif ve geliştirilebilinecek uyarlamaları ile biyolüminesans süreci uzun bir süre daha insanlığı heyecanlandıracak gibi görünüyor.
