Genel olarak baktığımızda, bir hastalığa karşı ilaç geliştirmek çok basit ve hızlı bir işlem gibi gelmektedir. Oysaki insan vücudunun mekanizması ve hastalıkların bilinmeyen yönleri bu işi oldukça zorlaştırmaktadır. Yıllar süren araştırmalar sonucunda elde edilen ilaçlar bile her zaman istenilen sonucu tam olarak verememektedir. Peki, ilaç geliştirme süreci neden bu kadar zorludur?
İlaçlar, hastalıkların etkilerinin en aza indirmekte veya önlemekte kullanılan etkili ürünlerdir. Bir ürünün elbette ki kapsamlı bir araştırma yapılarak üretilmesi, takip edilmesi ve etkilerinin derinlemesine araştırılması gerekmektedir.
Yeni bir ilacın onaylanması için dünya genelinde tüm ülkeler tarafından kabul edilen kurum ABD Gıda ve İlaç İdaresi (FDA)'dır. FDA, özellikle ABD’de ilaçların güvenliliğini ve etkililiğini düzenleyen geniş bir yetki alanına sahiptir.
1. Potansiyel Etki Maddesi Belirleme ve Geliştirme
İlk olarak bilim insanları, hastalığın neden kaynaklandığını araştırır ve hastalıkları tanımlar. Hastalığa sebep olan durumu etkisiz hale getirecek ‘potansiyel etki maddesi’ belirlenir. Sunulan istatistiksel verilere göre hastalıklar için geliştirilen etki maddelerinin ortalama 5000 – 10000 tanesinden yalnızca 1–2 tanesine onay verilmektedir. Bu istatistiklere bakıldığınca, araştırma ve geliştirme sürecinin ne kadar uzun ve yorucu olduğu anlaşılmaktadır. Bir ilacın piyasaya sürülmesi için başarılı bilim araştırmalarına, yüksek mali desteklere, gelişmiş cihazlara, uygun laboratuvar koşullarına ve en önemlisi sabıra ihtiyaç vardır.
Tanımlanan etki maddesi sonrası güvenilirlik açısından bazı bilgilere ihtiyaç vardır. İlacın yararları ve zararları belirlenir. Vücutta nasıl emilir, nasıl vücuttan atılır? En iyi hangi dozda ve hangi şekilde (ağızdan ya da enjeksiyonla) verilmelidir? Yan etkileri, yani toksisitesi ne derecededir? Bu gibi soruların cevapları laboratuvar koşullarında araştırılarak bulunur.
Potansiyel etki maddesinin belirlenmesi ve geliştirilmesi sonrası aşamalar ise klinik öncesi araştırmalar, klinik araştırmalar ve FDA onayı sürecinde gerçekleştirilir.
İnsan deneylerine geçmeden önce ilacın güvenilir bir etkide olduğunun hayvan deneyleriyle kanıtlandığı aşamadır. Bu aşamanın güvenilirliği, insan deneylerine geçiş sürecini hızlandırır. İki aşamada test edilir: Farmakoloji ve toksikoloji.
Farmakoloji, canlı bir organizmadaki ilacın işlevleri ve etkileşimlerini incelemektedir. Canlı model organizma olarak hayvan hücreleri ve fare kullanılır. Etki maddesinin canlıda en iyi hangi şekilde ve dozda verilmesi gerektiğini, vücutta nasıl emildiğini, diğer ilaçlarla etkileşimini ve en önemlisi yarı ömrü gözlemlenir.
İlacın yarı ömrü, ilacı onaylayan kurumlar tarafından önemlidir. Çünkü ilacın yarı ömrünün dağılım mekanizmasına ve biyoyararlanımına etkisi vardır. İlaçların belirli bir yarı ömrü vardır. Bu ilaçların etkin olduğu süreyi belirtir. Bu süre sonunda vücutta etkinliğini kaybeder. Bu süre içerisinde tekrar alınarak vücutta ilacın etkisinin devam edilmesi sağlanır. Biyoyararlanım ise ilaç miktarının canlı dolaşımına geçen oranını belirtir.
Toksisite, ilacın yan etkileri sonucu oluşan zararlı sonuçlardır. Kanser hücresinde ve hayvanlar üzerinde yapılan deneylerle hücre bölünmesi oranına bakılarak sonuca varılır. Bu aşamaya kadar iyi bir sonuç alındıysa klinik çalışmalara başlamadan önce FDA onayı alınabilir. FDA onayı için klinik öncesi test sonuçları, ilaç üretim bilgileri, klinik çalışmalar hakkında bilgi verilerek onaya sunulur.
İlacın etkilerini görmek için gönüllü insanlar üzerinde yapılan araştırmalardır. Oldukça hassas bir durum olan bu sürece başlamadan önce çalışmanın süresi, ilacın dozu ve uygulama yolu, çalışmaya katılacak kişi sayısı gibi bazı kriterleri belirlemek gerekmektedir. Klinik testler dört fazdan oluşmaktadır.
Faz1 (Güvenilirlik ve Doz): Az sayıdaki gönüllü ve sağlıklı insan üzerinde yapılan testleri içerir. Hayvan deneylerindeki sonuçların etkisiyle verilecek dozların miktarı belirlenir. Vücudun tolere edebileceği ilaç dozu belirlenir. İlacın toksisitesi, biyoyararlanımı gibi farmakokinetik özellikler incelenir. Amaç, güvenilirliği test etmektir.
Faz2 (Yarar ve Yan Etkileri): Az sayıdaki hasta insan grubu üzerinde yapılan testlerdir. Hastalık üzerindeki etkisi gözlemlenir. En uygun ilaç uygulama yöntemi (tablet, kapsül vb.) bulunmaya çalışılır. İlacın etkinliği ve Faz 1’in güvenilirliği test edilir. İlacın doz aralığı hesaplanır. İyileştirme ve Faz 3’e hazırlanma aşamasıdır.
Faz3 (Etkinlik ve İstenmeyen Etki): Bir ürünün faydalı olup olmadığının, zararlarının ne kadar olacağının kanıtlandığı fazdır. Daha geniş bir popülasyonda deneme yapılır. Uzun süreli bir deneme olduğundan uzun vadeli etkileri de saptanır. Bu fazda ilaç reaksiyonlarını izlenir.
Faz 4 (Pazarlama Sonrası İlaç Güvenilirliğinin İzlenmesi): İlacın ruhsatlandırılması ve pazarlanması aşamaları sonrası gerçekleşen süreçtir. İlacın dünya piyasasındaki yeri, maliyeti ve güvenilirliği değerlendirilir. Bu değerlendirmenin doğru bir sonuç alması yıllar sürebilir.
FDA ilaç üretiminin son basamağıdır. Eğer ilaç, diğer bütün fazları güvenli bir şekilde tamamladıysa ilacın pazarlanması için başvuru yapılabilmektedir. FDA ekibi, ilaç ile ilgili tüm verileri detaylı olarak inceler ve sonuçlandırır. Amaç, ilacın önerilen hastalıkta güvenilir ve etkili olmasıdır.
FDA, eksik bilgileri olan bir ilaç denemesini incelediğinde direkt reddetmektedir. Eğer eksiksiz ise onaylayıp onaylamayacağını 6 ila 10 ay içerisinde karar vermektedir. Eğer ilaç onaylanırsa ‘etiketlendirme’ yapılması gerekmektedir. Etiketlendirme, yani prospektüs ile ilaçların kullanımının yönlendirilmesinin yapılması gerekir.
Sonuç olarak bir ilaç, etki maddesinin keşfedilme zamanı dahil 15-20 yıl emekle ortaya konulmaktadır ve yaklaşık 1 milyar ABD dolarında maliyete ihtiyaç vardır. Ortalama bir milyon molekül arasından bir tanesi ancak sonuca başarılı bir şekilde ulaşır. Bir ilacın elimize kadar ulaşması tahmin edildiğinden de uzun ve zahmetli bir süreçtir.
