1906 kışında bir epidemiyolog ve temizlik mühendisi olan George A. Soper, ağustos ayında meydana gelen tifo salgınını araştırmak üzere Long Island’da Bay George Thompson’ın evine çağrıldı. O sırada Thompson’ın evinde oturan hane halkının 11 kişiden 6’sı hastalığa yakalanmıştı. Soper kapsamlı araştırmalar yaptı ve bu tür salgınların tüm olağan nedenlerini tek tek inceledi ve salgına neden olabilecek herhangi bir ihtimal bulamadı. Ancak Soper, bakterileri barındırabilen ve kendileri herhangi bir belirti göstermeden başkalarına aktarabilen hastalık taşıyıcı bireyleri hakkında bilgi edinmişti. Soper bu teoriyi aklında tutarak salgın döneminde evin sakinlerini araştırmaya başladı. Çok geçmeden hane halkının ilk tifo vakasının ortaya çıkmasından 23 gün önce yeni bir aşçı kiraladıklarını keşfetti. Adı Mary Mallon’du. Mary Mallon, tifonun patlak vermesinden yaklaşık 3 hafta sonra evden ayrılmıştı. Soper, Mary’nin tifoyu bulaştırabileceğinden şüphelendi. Ve asıl hikaye burada başladı. Mary tifoyu nasıl bulaştırmış olabilirdi? Bu yazımızda tifo salgını ve bulaştırıcısı Mary hakkında bilgi edineceğiz.
Tifo, Salmonella enterica serotip typhi (S. typhi) bakterisinin neden olduğu akut sistemik bir enfeksiyon hastalığıdır ve sadece insanlarda enfeksiyona neden olur. Salmonella cinsi bakteriler, Enterobacteriaceae ailesinde yer alan gram negatif, fakültatif anaerobik, sporsuz, kamçılı basillerdir. Tifo genellikle vücuda Salmonella bakterisinin girerek bağırsaklarda çoğalmasıyla başlar. Bakteriler daha sonra dolaşım sistemine girer ve vücudun diğer bölgelerine yayılır, bu da genel semptomlara ve enfeksiyonun yayılmasına neden olur.
Tifo, belirli semptomlarla karakterizedir. Başlıca semptomlar arasında yüksek ateş, baş ağrısı, titreme, kas ve eklem ağrıları, halsizlik, iştah kaybı, karın ağrısı, bulantı ve kusma bulunur. Hastalık ilerledikçe, ciltte döküntüler, karaciğer ve dalak büyümesi gibi daha ciddi semptomlar da ortaya çıkabilir. Tifo hastalığı genellikle birkaç hafta veya daha uzun sürebilir, ancak uygun tedaviyle iyileşme olasılığı yüksektir. Tedavi genellikle antibiyotiklerle yapılır, özellikle de erken evrelerde tanı konulursa, tedavi genellikle başarılıdır.
Salmonella cinsi bakterilerin neden olduğu enfeksiyonlar, özellikle altyapı ve hijyen eksikliği olan bölgelerde sıklıkla görülür. En önemli bulaş kaynağı, akut tifolu hastalar ve kronik taşıyıcılardır. Bu kişilerin idrar ve dışkıları ile kirlenmiş yiyecek ve suyun tüketilmesi sonucunda diğer kişilere bulaşabilir. Hastalık oluşturan doz bireylerin bağışıklık sistemi ve farklı koşullarda değişebileceği gösterilmiştir.
19.yüzyılda Birleşik Devletler ve Avrupa'nın aşırı kalabalık ve sağlıksız kentsel koşullarında tifo önemli bir hastalık ve ölüm nedeniydi. Ancak, temiz su ve iyi kanalizasyon sistemlerinin sağlanması, bu bölgelerde tifo vaka sayısında önemli bir azalmayı sağlamıştır.
Peki, 1900’lü yılların başında Mary ile tifo nasıl büyük kitlelere bulaştı? Gelin, şimdi bunu öğrenelim.
Mary Mallon, bilinen adıyla Tifolu Mary, 1869 yılında İrlanda'da doğdu. Genç yaşta Amerika Birleşik Devletleri'ne göç etti ve 1884 yılında buraya yerleşti. 1901 ile 1907 yılları arasında çeşitli evlerde aşçılık yaparak geçimini sağladı. İlk olarak, New York'un Mamaroneck bölgesinde bir evde aşçı olarak çalışmaya başladı. Ancak, sadece iki hafta sonra, evde yaşayan bazı kişilerde tifo hastalığı belirtileri görülmesi üzerine işinden ayrılmak zorunda kaldı. Bu olayın ardından Manhattan'a taşındı ve burada bir başka evde çalışmaya başladı. Ancak, işe başladıktan kısa bir süre sonra, evin sakinlerinde ateş ve ishal gibi belirtiler ortaya çıktı ve evdeki bir hizmetçi tifo hastalığı nedeniyle hayatını kaybetmiştir.
Bu durum üzerine Mary, bir avukatın evinde çalışmaya başladı. İlk başta uzun süre burada çalışmayı planladı, ancak işe başladıktan sonra evde yaşayan sekiz kişiden yedisinde tifo hastalığı belirtileri görüldü. Bu şüpheli durumun üzerine George Soper, olayın nedenini araştırmak üzere çağrıldı ve derhal çalışmaya başladı.
Soper, Mary'nin aşçı olarak çalıştığını göz önünde bulundurarak sorunu çözmeye kararlıydı. Mary, o zamana kadar 8 farklı ailede aşçılık yapmış ve bu ailelerin 7'sinde tifo vakaları görülmüştü. Toplamda 22 kişi enfeksiyondan etkilenmiş, hatta bazıları yaşamlarını yitirmişti. Aynı yıl içinde, New York'ta yaşayan yaklaşık 3.000 kişi de Salmonella typhi ile enfekte olmuştu ve bu salgının ana kaynağının Mary olduğu düşünülüyordu.
O zamanlar tuvaletten sonra hijyene dikkat edilmiyordu. Mary de bu hijyene dikkat etmeyenler arasındaydı. Eğer bağırsaklarında bir bakteri taşıyorsa aşçı olarak çalıştığı için çevresini en fazla etkileyen şüphesiz o olurdu. Sober de bu durumdan şüphelendi ve Mary’i takip etmeye başladı. Mary‘nin hijyen eksikliği yüzünden diğer kişilere hastalık bulaştırarak ölümlere neden olduğunu anladı. Bunu kanıtlamak için Mary’den dışkı ve kan örneği almak istediğinde ise Mary bu duruma karşı çıkarak her defasında kaçtı. Bu durumun çözülmesini isteyen Soper, birkaç gün sonra polis memurlarıyla birlikte Mary'nin çalıştığı yere gitti ve Mary tutuklandı. New York Sağlık Departmanı, Mary’i numune vermeye zorladı. Mary'nin dışkı örneği, Salmonella typhi bakterisinin varlığını gösteren pozitif bulgular verdi ve Marry’nin sağlıklı tifo taşıyıcısı olduğu bulundu. Bu nedenle Mary, North Brother Adası'nda bulunan Riverside Hastanesi'nde 1910 yılına kadar karantinada tutuldu.
1910'da yeni bir sağlık komiseri, Mary'yi serbest bırakacağına ve ona aşçı olarak değil, hizmetçi olarak uygun bir iş bulmasında yardımcı olacağına söz verdi. Mary serbest bırakıldı ancak hiçbir zaman anlaşmaya uyma niyetinde değildi. Hiçbir şeyden haberi olmayan işverenlerinin mutfaklarında tekrar çalışmaya başladı, hijyen kurallarına uymadığı için bir kez daha halk sağlığını tehdit etti. İsmini Mary Brown olarak değiştirerek Manhattan'daki Sloane Hastanesi’nde aşçı olarak çalışmaya başladı ve üç ay içinde en az 25 kişiye hastalık bulaştırdı.
Mary, ölümüne kadar kalacağı North Brother Adası’na geri yerleştirildi ve yine tecrit edildi. 1932 yılının Noel sabahı, ona bir şey götürmeye gelen bir adam Mary'yi bungalovunun zemininde felçli halde buldu. Daha sonra altı yıl boyunca Riverside Hastanesi’nde bakımı yapıldı. Kasım 1938’de ise hayatını kaybetti. Mary Mallon, tıp dünyasının en meşhur ve en tartışmalı figürü olarak tarihe adını yazdırdı.
Peki, tarihin seyri boyunca tifo salgını için başka ne önlemler alındı ve günümüzde bu hastalık ne kadar sıklıkta görülüyor?
Tifo hastalığı Afrika ve Asya'dan bildirilen büyük salgınlarla birlikte düşük ve orta gelirli ülkelerde önemli bir halk sağlığı sorunu olmaya devam ediyor. DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü), tifo salgınlarını kontrol altına almak için tifo aşısının kullanılmasını önermektedir. Ancak, salgın ortamlarında aşı kullanımının etkili bir şekilde yönetilmesi ve yaygınlaştırılması için yeterli veri ve bilgi bulunmamaktadır. Yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve antibiyotiklerin kullanılmaya başlanması, sanayileşmiş ülkelerde tifo hastalığından kaynaklanan hastalık ve ölüm oranlarında ciddi bir azalmaya sağlamıştır. Ancak hastalık, DSÖ Afrika, Doğu Akdeniz, Güneydoğu Asya ve Batı Pasifik Bölgelerinin gelişmekte olan birçok bölgesinde bir halk sağlığı sorunu olmaya devam ediyor.
2019 tahminlerine göre yılda 9 milyon tifo vakası yaşanıyor ve yaklaşık vakaların 110.000 ölümle sonuçlanıyor. İlaca dirençli tifo salgınlarının daha sık görüldüğü göz önüne alındığında; yeni aşılama stratejilerine, su, sanitasyon, hijyen ve gıda güvenliği müdahalelerine acil bir ihtiyaç vardır.
