İnsan vücuduna yerleşen ve hastalıklara sebep olan parazitlerin rahatsız edici gerçek hayat hikayelerinin anlatıldığı “İçimdeki Canavarlar” (Monsters Inside Me) belgesel dizisini izlediyseniz, parazitlerin ne kadar korkunç olabileceğini biliyorsunuzdur. Bu yazımızda parazitler ve insanları konak olarak kullanan bazı parazitler hakkında genel bilgiler edineceğiz ve parazitlerin tamamen zararlı olmadığını, sanılanın aksine bazı parazitlerin faydaları olduğunu öğrenerek bakış açımızı genişleteceğiz.
Parazit Nedir?
Bu gezegendeki tüm canlılar, diğer canlılarla etkileşim halindedir. İki farklı tür arasındaki etkileşimi tanımlamak için farklı terimler kullanılır. Her iki tür de karşılıklı yardımlaşarak her iki tarafa da yarar sağlıyorsa bu ortak yaşam biçimine mutualizm denir. Bunun aksine parazitlik, türlerden yalnızca birine fayda sağlayan, diğerine zarar veren bir ilişkiyi tanımlamak için kullanılan terimdir.
Eski Yunanca'da “parasitos” terimi başlangıçta halka açık etkinliklere giden ve topluluğun parasını yemek ve eğlence için harcayan topluluk görevlilerini tanımlamak için kullanılıyordu. Zamanla “parazit”, başkalarının zenginlikleriyle geçinen herhangi bir kişiyi tanımlamak üzere gelişti. 18.yy’da Biyolog Carolus Linnaeus'un tenyaları tanımlamak için parazit terimini kullanmasından sonra parazit, çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük olan mikroorganizma anlamına gelmiştir. Parazitler yaşamlarını sürdürmek için başka bir organizmaya muhtaç olan, konak canlının özelliklerinden/besininden faydalandığı ve karşılığında konak canlıya genellikle yarar sağlamayan canlılardır. İnsanlar ve evcil hayvanlardan alışık olduğumuz üzere parazitler çoğunlukla konak canlıya zarar vermeleriyle ünlüdür.
İnsanlarda Hastalığa Neden Olan Parazitler Nelerdir?
Parazitler canlı varlık oldukları için gelişmeleri ve büyümeleri için beslenmek zorundadırlar. Gıdalarını konak olarak kullandıkları organizmadan temin ederler. Sayıları fazlalaştıkça aldıkları gıda miktarı artacağından organizmanın zayıflamasına, verilen gıdadan tam istifade edememesine ve hatta ölümlere sebep olmaktadırlar. İnsanda özellikle deride birçok hastalığa parazitler sebep olur:
Uyuz
Bitlenme
Mantar hastalıkları
Ayrıca pire, tahtakurusu, kene gibi böceklerin ısırmalarından meydana gelen deri bozuklukları parazit kaynaklıdır.
İnsanlarda hastalığa neden olabilecek üç ana parazit sınıfı vardır: protozoa, helmintler ve ektoparazitler.
Protozoalar, doğada serbest yaşayabilen veya parazit olabilen mikroskobik, tek hücreli organizmalardır. İnsanlarda çoğalabilirler, bu da hayatta kalmalarına katkıda bulunur ve aynı zamanda tek bir organizmadan ciddi enfeksiyonların gelişmesine de neden olurlar. Bir insanın bağırsağında yaşayan protozoanın başka bir insana bulaşması tipik olarak kontamine yiyecek-içecek veya kişiden kişiye temasla meydana gelir. İnsanların kanında veya dokusunda yaşayan protozoalar, sivrisinek ısırığı yoluyla da diğer insanlara bulaşabilir. Sıtma, Afrika uyku hastalığı, Chagas hastalığı protozoaların neden olduğu hastalıklara örnektir.
Helmintler (Yunanca solucan anlamına gelen kelimeden türetilmiştir), yetişkinlik evrelerinde genellikle çıplak gözle görülebilen büyük, çok hücreli organizmalardır. Protozoa gibi helmintler de doğada serbest yaşayabilir veya parazit olabilir. Helmintler, bağırsaklarda veya diğer vücut bölgelerinde yaşayabilirler. Kıl kurdu, şerit kurtları, tenya ve karaciğer flukes gibi parazitler helmintler kategorisine dahildir.
Ektoparazitler ise konak organizmanın cildi ve tüyleri üzerinde bulunan parazitlerdir. Pireler, keneler, bitler ve akarlar gibi organizmalar ektoparazitlere örnektir.
Parazitler ve Konak Canlı Arasındaki İlişki Nasıldır?
Parazitleri tanımlarken doğada serbest yaşayabilecekleri gibi çoğunun yaşamını sürdürebilmesi için konak canlıya ihtiyaçları var demiştik. Peki nedir konak canlı ve parazitler konak canlılarda nasıl hayatta kalır?
Parazitler tropik ve subtropikal bölgelerden Antarktika gibi dondurucu yerlere kadar hemen hemen her yerde bulunur. Ancak her parazitin ihtiyacı olan şey; yiyecek, barınak ve çoğalacak yer sağlayan bir organizmadır. Bu organizmaya konakçı denir. Parazitler ayrıca hayatta kalmak için ihtiyaç duydukları konakçı sayısına göre de farklılık gösterir. Bazı parazitler yalnızca bir konakçıya ihtiyaç duyarken, diğer parazitler yaşam döngülerini tamamlamak için birden fazla konakçı kullanır. Parazitin üremesini tamamladığı bu konakçıya kesin (definitive) konak denir.
Konakçı, parazitle etkileşiminden eninde sonunda zarar görür. Bunu önlemek için konakçı, kendisini korumak için elverişsiz koşullar yaratarak parazite sürekli meydan okur. Ev sahibi, paraziti besinlerden mahrum bırakmaya çalışacak, onları etkili bir şekilde aç bırakacak veya güçlü bağışıklık savunmasıyla parazitlere saldıracaktır. Böylesine zor bir ortamda yaşamak için her parazit farklı hayatta kalma stratejileri geliştirmiştir. Milyonlarca yıllık adaptasyon süresi boyunca parazitler, belirli ortamlara uyum sağlamalarına yardımcı olacak birçok ilginç özellik kazanmıştır. Bunlardan bazıları:mKonakçılarının saldırılarına yanıt vermek için parazitler benzersiz yollar geliştirmiştir. Örneğin insanlarda hastalıklara neden olan Trypanosoma brucei ve P. falciparum, yüzeylerindeki proteinleri değiştirerek görünümlerini değiştirebilir ve bu sayede konakçının bağışıklık sistemi tarafından tanınmayı önleyebilir. Bazı parazitler ise, insan bağışıklık hücrelerini doğrudan öldürme yeteneğini kazanmıştır.
Parazitler belirli bir konakçıya özgü yaşama ve üreme yeteneklerini geliştirmişlerdir, bu durum parazitin belirli bir konakçı içinde daha etkili olmasına olanak sağlasa da eş bulma olasılığını azaltma gibi sınırlamaları vardır. Parazitler, bu zorluğu aşmak için farklı stratejiler geliştirmiştir. Örneğin, Schistosoma türleri için, dişi ve erkek solucanlar bir kez bir araya geldiklerinde, başka bir erkek yoksa ömür boyu birbirine bağlı kalırlar. Kancalı kurtlar ise hermafroditizm adı verilen bir üreme stratejisini kullanır; bu durumda hem erkek hem de dişi üreme organları aynı bireyde bulunur ve parazitlerin eş arama ihtiyacını ortadan kaldırır.
Parazitlerin konakçılarıyla yaşayabileceği bir diğer zorlu durum ise parazit, konakçısına çok fazla zarar verirse konakçı parazitin yaşam döngüsünü tamamlamadan ölebilir. Bu, parazitin kendi ölümüne veya yeni bir konak arayışına girmesine neden olabilir. Dolayısıyla parazitler için konakçılarının uzun bir süre yaşaması önemlidir. Parazitler, bu sorunu çözmek için stratejiler geliştirmiştir. Örneğin, bir konakçıda çok sayıda kancalı kurt bulunuyorsa, bu solucan türleri küçük bir boyutta büyürler, böylece konakçıyı aşırı yükleme ve yok etme riskini önlerler.
İnsan Sağlığına Zarar Veren Bazı Parazitler ve Etkileri Nelerdir?
İnsanlarda hastalığa sebep olan birçok parazit bulunmaktadır. Paraziter hastalıklar dünyanın tropikal ve subtropikal bölgelerindeki gelişmekte olan ülkelerde en yaygın görülen hastalıklardır. Bu yerler genellikle sıcak ve nemli olup, birçok parazitin gelişimine uygun koşullara sahiptir. Ayrıca, tropikal ülkeler genellikle yoksulluk, hijyenin olmaması, yetersiz sağlık tesisleri ve düşük eğitim seviyesinden etkilenir. Bu faktörler sıklıkla paraziter hastalıkların böcekler, kontamine su veya kirli toprak aracılığıyla bulaşmasını artırır ve kontrol etmeyi veya yok etmeyi zorlaştırır. Şimdi tropikal bölgelerdeki bazı önemli paraziter hastalıkları açıklayalım.
Sıtma: Afrika ve diğer tropikal bölgelerde en yaygın hastalıklardan biridir ve yılda milyonlarca ölüme neden olmaktadır. Bu hastalıktan sorumlu olan protozoa P. falciparum'dur. Bu parazit, insanlardan kan emen dişi Anofel (Anopheles) sivrisineği aracılığıyla bulaşır. P. falciparum, kırmızı kan hücrelerini enfekte eder ve bu hücreler parçalanır veya şekilleri değişir. Kırmızı kan hücrelerine olan etkiler, çeşitli organlara ve dokulara yetersiz kan akışına neden olur ve enfekte kişinin ölümüne kadar gidebilecek ciddi sonuçlar doğurabilir.
Leishmaniasis: Enfekte dişi kum sineklerinin (phlebotomin sandfly) ısırığı ile bulaşan paraziter bir hastalıktır. Bu sinekler ısırarak Leishmania organizmalarını kana salar. Leishmania özellikle makrofaj adı verilen beyaz kan hücrelerini hedef alır ve makrofajın mikrop öldürücü aktivitesini baskılar. Genellikle parazit hafif bir cilt hastalığına neden olur. Ancak bazen iç organlara yayılabilir, hasara yol açabilir ve daha ciddi hastalığa veya hatta ölüme neden olabilir.
Afrika Uyku Hastalığı: Adından da anlaşılacağı üzere Afrika'da yaygın olan bu hastalık her yıl yaklaşık 10.000 kişiyi etkilemektedir. Çeçe sineklerinin ısırığıyla bulaşan bir protozoon olan Trypanosoma brucei'den kaynaklanır. Bu parazit birçok organdaki kan damarlarının iltihaplanmasına yol açar. Kalp iltihabı sonuçta kalp yetmezliğinden ölüme yol açabilir veya beyin iltihabı nöbetlere ve aşırı uyku haline neden olabilir.
Chagas: Bu hastalık 8 milyon insanı etkilediği Latin Amerika’da daha sık görülmektedir. Chagas hastalığına neden olan Trypanosoma cruzi paraziti adı her ne kadar zararsız gözüken Öpücük Böceği tarafından taşınmaktadır. Bu parazitler farklı organlara zarar verir, kalp ve beyinde iltihaplanmalara neden olabilir.
Şistozomiazis (Üriner): Afrika, Doğu Asya ve Güney Amerika'da 200 milyondan fazla kişiyi etkilemektedir. Sıtmadan sonra en yıkıcı etkisi olan paraziter hastalıktır. Schistosoma adı verilen solucanlar tarafından oluşturulur ve su yoluyla bulaşır. Solucan larvaları suda cilde nüfuz eder, kana geçer ve bağırsaklar veya mesaneye yerleşir. Burada, solucan larvaları yetişkinlere dönüşür ve insan bağışıklık sistemini harekete geçiren ve kalıcı iltihaba neden olan yumurtaları bırakabilir.
Fil Hastalığı (Filariyazis): Ciddi vücut şekil bozukluklarına neden olan bir hastalıktır. Sivrisinekler aracılığıyla bulaşır ve yaklaşık 120 milyon kişiyi etkilemektedir. Bu hastalıktan sorumlu yuvarlak solucan Wuchereria bancrofti'nin larvaları, sivrisineğin ısırığıyla kana salınır. Larvalar hızla lenfatik sisteme geçer, burada büyür ve yetişkin olurlar. Lenf sistemi vücudun sıvı dengesini koruduğu ve enfeksiyonlarla savaştığı için lenf sisteminin düzgün çalışmaması sıvı akışını engeller. Bu da dokularda şişmeye ve uzuvların anormal büyümesine yol açar.
Nehir Körlüğü (Onkoserkiyaz): Tropikal ülkelerde körlüğün çok yaygın bir nedeni olan nehir körlüğü, özellikle Afrika ve Güney Amerika'da 25 milyon kişiyi etkilemektedir. Onchocerca volvulus adlı yuvarlak solucan tarafından meydana gelir. O. volvulus, çoğunlukla nehirler ve akarsular yakınında yaşayan ve üreyen böcekler olan siyah sinekler aracılığıyla bulaşır. İnsan derisine bulaştığında, O. volvulus orada kalabilir ve olgunlaşabilir. Bu solucanların ciltte bulunması bağışıklık tepkisine neden olur ve cilt iltihabına yol açar. Diğer durumlarda, parazitler gözlere gider ve körlüğe yol açan ciddi hasarlara neden olabilir.
Askariasis: Bir yuvarlak kurt türü olan Ascaris lumbricoides’in neden olduğu ince bağırsak enfeksiyonudur. Dünyada yaklaşık 807 milyon ila 1,2 milyar insanın Ascaris lumbricoides ile enfekte olduğu tahmin edilmektedir. A. Lumbricoides yumurtaları insan dışkısı ile kirlenmiş topraklarda veya bu yumurtayı içeren pişmemiş yiyeceklerde bulunabilir. Genellikle bağırsakta yaşarlar ve besin maddeleri için konakçıyla rekabet ettikleri için konakçının yetersiz beslenmesine neden olurlar.
Kancalı Kurt Enfeksiyonu: İnce bağırsak enfeksiyonuna neden olan bir diğer parazit kancalı kurt ya da kancalı solucan olarak bilinen Necator americanus’dur. Gözle görülemeyen bu solucanlar toprak ile temas eden deri bölgesini delerek vücuda girerler. Vücutta damarlar aracılığıyla kalp, akciğer, nefes borusu ve mideye giderler. Bu seyahatin sonunda bağırsaklara geçerler. Bu parazitlerin ağzında bulunan vantuzlar bağırsaklara yapışır ve kan emerler. Bu durum anemi (kansızlık) hastalığına neden olur. Bu enfeksiyon yeterli suya ve hijyene yetersiz erişimi olan ülkelerde yaygındır.
Parazitler Yararlı Olabilir Mi?
Şimdiye kadar öğrendiklerimize bakacak olursak, bizim kanımızı ve besin kaynaklarımızı emen bu parazitler gözünüze vampirlermiş gibi gelebilir. Peki parazitler bu kadar korkunç canlılar mıdır? Parazit enfeksiyonlarının arka planda bazı faydalı etkileri olabilir mi? Bu sorumuzu Nottingham Üniversitesi’nden Dr. David Pritchard, son yıllarda yaptığı çalışmalarla cevaplıyor.
Dr. Pritchard, paraziti taşıyan insanlarda, en başta astım olmak üzere hiçbir alerjik hastalık olmadığını fark ediyor. Solucanların konakladıkları insanın aşırı bağışıklık tepkimelerini azalttığını ve bunun sonucunda alerjik hastalıkların azaldığını buluyor. Dr. Pritchard, alerjik hastalıkları olan on beş kişiye Necator americanus solucanları bulaştırarak kendi teorisini doğrulamaya çalışıyor. Altı hafta sonra, solucan yani parazit bulaşan kişilerin tüm alerjik semptomları kayboluyor. Dr. Pritchard, fazla solucan bulaştırmanın mide ağrısına ve ishale yol açtığını, ancak on solucan bulaştırılan hastaların memnun olduklarını çünkü alerjilerinden kurtulduklarını belirtiyor. Bu insanlar, solucanlarla yaşamayı göze alarak alerjilerinden kurtulmanın tadını çıkarıyorlar. Yani Necator americanus adı verilen bağırsak solucanları aslında zannettiğimiz kadar kötü değiller.
Şimdilerde bilim insanları bu solucanların faydalı etkilerini taklit edebilecek ilaçlar üzerinde çalışıyor. Belki de solucanlardan öğrendiklerimizle astım başta olmak üzere pek çok otoimmün kökenli hastalık tedavi edilebilir. Ancak bu konuda katedilecek uzun bir yol olduğunu unutmamalıyız.
