Sohbet anında aniden kelime dağarcığınızın sınırına ulaştığını ve bazı kelimelerin aklınıza geldiği halde dile getiremediğinizi fark etmişsinzidir. Herkesin yaşayabileceği bu olay sırasında kelimeyi bildiğiniz halde bir türlü söyleyemez ve o an şaşkınlık yaşayabilirsiniz. Peki bu anlarda beyinde neler oluyor?
Kelime bulma sorunları genellikle orta yaşlı ve yaşlı yetişkin insanlarla ilişkilendirilir. Benzer şekilde yaşlı yetişkinler, yaşlılığın negatif etkileri sorulduğunda genellikle kelime bulma sorunlarından bahseder. Buna rağmen, dilin ucundaki kelimeyi bulamama durumunu yaş fark etmeksizin her insan yaşayabilmektedir. Kelimenin içeriğini bildiğiniz halde kelimenin kullanılan dildeki karşılığını bulamamak, bir saniyeden dakikalara ve hatta saatlere kadar sürebilir. Öyle ki o anlar insanları çileden bile çıkarabilmektedir.
Kelimeleri söyleyememe durumuna neyin sebep olduğuna dair önde gelen bir araştırma sonucu olarak; insanların belirli bir kelimeyi düşünmeye çalıştıkları anlarda beyinde benzer sesli, başka bir kelimenin belirerek, söylemek istenilen kelimeye erişme yeteneklerini engelleyebileceğidir. Bu mekanizmaya “fonolojik engelleme” denir.
San Diego Eyalet Üniversitesi’nde Dil ve Bilişsel Sinirbilim Laboratuvarı direktörü Karen Emmorey ve ekibi, bu durumu test etmek için iki dil konuşanlar ile hem İngilizce konuşabilen hem de işaret dilini kullanan kişileri karşılaştırdıkları bir araştırma yürütmüşlerdir. Önceki araştırmalar, iki dili birden konuşabilen insanların, yalnızca bir dil konuşan insanlara göre daha fazla dilin ucu anları yaşadığını göstermiştir. Bazı uzmanlar bu durumun, iki dil konuşan insanların zihinlerinde fonolojik engelleyici görevi görerek iki kat daha fazla olası kelime olmasından kaynaklandığını öne sürmektedirler. Bunun üzerine bilim insanları, işaret diliyle beraber başka bir dil daha kullanan insanların işaretlerle kelimelerin benzer çağrışımları yapmayacağını düşünerek fonolojik engelleyicilerden sanıldığı kadar etkilenmeyeceklerini savunmuştur. Fakat her iki grubun da dilin ucu durumlarını eşit derecede yaşadığı görülmüştür. Bu sebeple, bu durumun ana sebebinin fonolojik engelleme olmadığı anlamı çıkarılabilir. Bu argümanın yerine, Emmorey ve ekibi, bu tür bir unutkanlığın kelimelerin seyrek kullanımından kaynaklandığını belirtmişlerdir. Genel olarak bir kelimeyi ne kadar az kullanırsanız, beyninizin o kelimeye çağrışım yaptığı an kelimeye erişmesi zor olmakla birlikte zaman da almaktadır. Benzer şekilde bu fenomeni yirmi yıldır inceleyen ve Florida Üniversitesi’nde araştırmacı olarak çalışan Lise Abrams, özel isimler gibi nadiren kullanılan kelimelerin de genellikle hatırlanmakta zorlanıldığını belirtmektedir. Sözcükler sık kullanılmadığı zaman, sesleriyle olan bağlantılar zayıflar ve geri çağrılması güçleşebilmektedir. Bu açıklama, birden fazla dil bilen insanların bütün kelimeleri daha az kullanılması nedeniyle, dilin ucu durumunu yaşayan ve iki dil kullanan insanlarda daha yaygın olduğunu açıklayabilmektedir. Örneğin, iki dil kullanıyorsanız ve her dili yarı yarıya kullanıyorsanız o zaman her bir dildeki kelimeleri, yalnızca bir dili kullanan birinin yarısı kadar sıklıkta kullandığınız varsayılabilir. Bu durumda, dilinizin ucundaki kelimeleri bulmakta daha çok zorlanabilirsiniz.
Yapılan çalışmalar sonucunda bu durumu önleyebilecek bazı çözümlerin olabileceği görülmüştür. Örneğin, Humphreys’in çalışmasında dilinin ucundaki kelimeyi kendi başına hatırlayamayan bir insana direkt o kelimeyi söylemek yerine, o kelimeyi hatırlamasına yardımcı olmanın daha sonraki süreçlerde o kelimeyi unutmasını engelleyebileceği görülmüştür. Sonuç olarak, kelimenin birkaç harfinin kişiye verilmesi gibi fonolojik ipuçlarının verilmesi kişinin o kelimeyi daha kısa sürede hatırlamasını mümkün hâle getirebilmektedir.
