Bugün evlerimizde elimizin altında her daim akan suyun kilometrelerce mesafeden nasıl geldiği düşünülmesi gereken bir konu değil mi? Suya bu kadar rahat ulaşmamız eski tarihten bu yana nasıl sağlanıyordu?
Roma İmparatorluğunda şehir merkezlerine hamamlar yapılırdı. O hamamlarda halkın yıkanması yasak olup yalnızca ülkenin ayrıcalıklı bir kesimi yıkanabilirdi. Hatta bazı kilise papazları yıkanmamış vücudu dindarlığın işareti olarak göstererek halkı yıkanmamaya teşvik etmişlerdir. Günümüzde çok rahat duş alınabiliyor, günün her saati evimizde sular akabiliyor. Bu rahatlığı bizlere tarihte ilk defa su çarkı ile çalışan tulumba sisteminin sağladığını biliyor muydunuz? Bu sistemi 1181-1206 tarihleri arasında Amid’de (Diyarbakır) yaşamış olan El Cezeri yapmıştır. Cezeri, Helenistik çağdan on üçüncü yüzyıla kadar uzanan mühendislik geleneğinin doğu kültüründe yetişmiş bir mühendisidir. Kendisinden önce yapılan eserleri incelemiş, nakillerden sıyrılmış, kendi bakış açısını yakalamış yenilikçi bir mühendistir. Cezeri hep kendisinden önce yapılan aletleri mükemmelleştirme çabası gütmüştür. Konik vanalar, kapalı kum kutularında pirinç ve bakır döküm, tekerleklerin balansı, ahşap şablon kullanılması, aletlerin kâğıttan maketlerinin yapılması, su akıtan savakların ayarlanması, çarpılmayı en aza indirmek için ahşaptan tabakaların kullanılması, emme borusunun kullanılması, daire sektörü dişlileri, su çarkı ile çalışan tulumba modern mühendisliğin çalışmalarına katkıda bulunmuştur.
Bu mühendislik eserlerinin en önemlisi insanlığın hayatını kolaylaştıran su çarkı ile çalışan tulumbadır. Bu alet modern mühendisliğin çalışmalarına doğrudan katkıda bulunmuştur. Su çarkı ile çalışan tulumba, su çarkının suyu yukarı kaldırabilmesi için viteslerin, dişlilerin ve millerin dönmesini sağlayan yatay tahtalarla hareket ettirilirdi. Böylece su on üç metre yüksekliği olan bir kuleye kaldırılabiliyordu. Kovalar suyu ırmaktan kulenin tepesine taşır ve bir su yoluna boşaltarak suyun hastaneye kadar akıtılması sağlanırdı.
Antik çağ dünyasında insanların günlük yaşam kalitesini artırmak amacıyla yapılan ve teknoloji kullanımının bir örneği olan bu alet, on üçüncü yüzyılda yerel halka yedi yüz yılı aşkın süre boyunca hizmet etti. Yerel hastanelere 1970'li yıllara kadar su taşıdı.
1. İslam Ansiklopedisi. Cezeri İsmail B. Rezzaz mad. 7. C. s 505, 506
2. a.mlf., “Notice of an Important al-Jazarī Manuscript”, MTUA, II/2 (1978),
3. a.mlf., “al-Jazarī.
