İlk doğum gününüzü veya okula başladığınız ilk gün gibi anıları hatırlarken iki gün önce yediğiniz yemeği hatırlamakta zorlandığınız oldu mu? Bir günü daha unutulmaz kılan şey nedir ve beyniniz bu deneyimi uzun süre hatırlanmak üzere nasıl kaydeder? Neden bazı deneyimleri diğerlerinden daha iyi hatırladığınızı hiç merak ettiniz mi?
Tıpkı bir bilgisayarın kaydetme düğmesi olduğu gibi beynimizin de bir kaydet düğmesi var! Korkutucu, heyecan verici veya tuhaf bir şey olduğunda, beynin küçük bir bölümü olan amigdala, o olayı daha sonra hatırlayabilmemiz için adeta beynimizde bir "kaydet" seçeneği oluşturur. Bu durumu tıpkı bir bilgisayarın bir resim veya filmi saklamak istediğimizde kullanabileceğimiz bir "kaydet" seçeneği sunmasına benzetebiliriz.
Onlarca yıl süren araştırmalar, bilim adamlarının beynin hangi bölümlerinin hafıza için kullanıldığını ve amigdalanın deneyimler arasında seçiciliği nasıl sağladığını ortaya çıkarmıştır. Amigdala, yaşanılan deneyimleri sanki yetkili bir kurum gibi “hatırlamaya değer” olarak etiketliyor.
Bu araştırma anıların nasıl oluştuğunu anlamak açısından önemli ve hafıza sorunu yaşayan, yeni anılar oluşturmakta ve geçmiş deneyimleri hatırlamakta zorluk çeken kişiler için yeni terapiler oluşturmamıza yardımcı olabilir.
Günlük deneyimlerimizin çoğunu genellikle unutsak da komik, korkutucu veya tuhaf bir şey olduğunda beynimizin o olayı daha sonra hatırlayabilmemiz için "kaydet" seçeneğine tıklama gibi bir özelliği vardır. Bu yetenek, yaşamlarımızda olup gelecekte nasıl davranacağımızı etkileyebilecek önemli şeyleri hatırlamak için gereklidir.
Beynin birçok kısmı hafıza için önemlidir ancak amigdala kaydetme sürecinin merkezindedir. Amigdala, bizi duygusal ve fiziksel olarak etkileyen bir durum olduğunda, bizim için duygusal olan deneyimi hatırlanmaya değer olarak etiketleyen bir tür alarm sistemi olarak işlev görür.
Ne olduğuna veya nerede olduğuna bakılmaksızın, amigdala bir olaydan sonra oldukça aktif hale gelirse o an ki olayın uzun süreli bir şekilde hafızaya kaydedilmesini sağlar. Ancak bu anılar, yaşanılan deneyimin sadece video kaydına alınmasına benzemez. Daha çok, etkinlik sırasında deneyimlediğiniz seslerin, kokuların, duyguların ve görüntülerin parçalanmış bir kaydına benzerdir. Yani çok daha canlı bir şekilde kaydedilir.
Daha sonra, bu deneyim bir şekilde size hatırlatıldığında, beyniniz bu parçalanmış ayrıntıları boşluklu şekilde bir araya getirir. Siz duyguları ve duyuları hisseder ve bölük pörçük bir anıyı hatırlarsınız. Amigdala, bu sesleri, kokuları, duyguları ve görüntüleri kaydedip daha sonra hatırlamanız gerektiğinde size verir.
Amigdala, öğrenme ve hafızayla ilgili daha geniş beyin alanları ağının küçük ama etkili bir parçasıdır. Amigdala aktif olduğunda beynin komşu kısmına, yani hipokampusa bilgi verir.
Anıların geri getirilmesi sırasında diğer beyin bölgelerini aktive etmek ve hatırlayabilmeniz için parçaları tekrar bir araya getirmeye yardımcı olan denizatı şeklinde bir kısımdır. Beyinde hafıza için görevli olan bölgeler bir bütün halinde çalışır ve çevrede algılanan duyumları kaydeder. Parçalar daha sonra bir araya getirilir.
Bunu online bir dersin kaydedilmesine benzetebiliriz. Derstesiniz ve öğretmeniniz beyinle ilgili bir konu anlatıyor. Anlattıklarını daha sonra gerçekten hatırlamak istiyorsunuz. Ekrandaki büyük kırmızı “kaydet” düğmesine basıyorsunuz. Toplantı devam ederken sınıfınızdaki diğer kişilerin ekranınızın yan tarafındaki konuşma baloncuklarında görebilirsiniz. Öğretmeniniz konuşurken öğrencilerin sohbet kutusuna soru yazdığını da görebilirsiniz. Bazen bir öğrenci, öğretmene neler olup bittiğini anladığını bildirmek için başparmak yukarı emojisini kullanabilir. Daha sonra kaydı tekrar dinlemek istediğinizde emojileri, konuşma balonları ve o anki her sesi kayıtta bulursunuz. Video, ses, sohbet dizisi, emojiler ve katılımcı listesinin her biri bu klasöre ayrı dosyalar olarak kaydedilir. Bu, hipokampusun bir deneyimin her bir parçasını depolama biçimine benzer, böylece daha sonra hatırlayabilirsiniz.
Amigdalanın beyne bir deneyimi ne zaman kaydedeceğini söylemesi açısından önemli olduğunu, hipokampüsun ise bu deneyimin nereye kaydedildiğini ve daha sonra anı olarak hatırlarken bu ayrıntıların nasıl yeniden bir araya getirileceğini bilmesi açısından önemlidir. Bu amigdala "kaydetme" özelliği olmasaydı, online dersiniz kaybolur veya unutulurdu. Ancak "kaydet" düğmesine basmak, hipokampüsünüze ve beyninizin geri kalanına o ders deneyiminin belirli parçaları için bir anı oluşturmasını söyler.
Amigdala, kulakların arkasında beynin ortasına yakın bir yerde bulunur. Amigdalanın bazolateral amigdala adı verilen kısmı duygusal deneyimler sırasında aktive olur.
Doğum gününüzde arkadaşlarınız tarafından yapılan bir sürpriz gibi heyecan verici bir deneyim olduğunda adrenal bezler çalışır. Adrenal bezler böbreklerin üzerinde bulunur. Bu bezlerden çeşitli hormonlar salgılanır. Korkutucu veya heyecan verici bir şey olduğunda epinefrin adı verilen bir hormon salgılanır.
Adrenalin olarak da bilinen bu hormon, adrenal bezler tarafından salgılanır ve vücudun tehlikeye, heyecana, korkuya ve hatta strese verdiği hızlı tepkinin bir parçasıdır.
Adrenalin daha sonra beynin başka bir kısmı olan Locus coeruleus'tan tıpkı kendisi gibi hormon olan norepinefrin salgılamasına neden olur. Norepinefrin, doğrudan bazolateral amigdalaya girerek onun aktive olmasını sağlar bu amigdala için “kaydet” seçeneğine tıklamak demektir. Böylece doğum günü partinizi hatırlama olasılığınız artmıştır.
Fare beyni ve insan beyni aynı beyin bölgelerinin çoğuna ve bu beyin bölgeleri arasında benzer bağlantılara sahiptir. Bu benzerlik, fareleri beynin nasıl çalıştığını anlamak için harika bir model haline getiriyor.
Bilim insanları, fare beyninde amigdalayı aktive etmek için farelerde duygusal tepki oluşturacak yollar oluşturmuştur. Onlarca yıllık araştırmaya dayanarak, amigdalanın anıların kaydedilmesinde önemli olduğu sonucuna varılmıştır.
Bazı deneylerde araştırmacılar, bir farenin bazolateral amigdalasına norepinefrin enjekte etmenin, farenin bir odanın düzenini daha iyi hatırlamasına neden olduğunu ve böylece gelecekte daha iyi yön bulabildiğini göstermiştir. Benzer şekilde, bilim insanları bir farenin amigdalasına cerrahi olarak metal elektrotlar yerleştirdiğinde, bu elektrotlara çok az miktarda elektrik uyarısı uygulamanın, sıçanın daha önce kokladığı ve gördüğü nesnelere ilişkin hafızasını geliştirdiğini ortaya çıkarmıştır.
Bazen nöbet geçiren insanların neden nöbet geçirdiklerini anlamak için beyinlerine elektrotlar da yerleştirilmiş ve bu hastalarda bazolateral amigdalaya yönelik düşük düzeydeki elektriksel uyarının (bir el feneri gücünün yaklaşık 1/1000'i kadar), insanlara bilgisayar ekranında gösterilen resimlere ilişkin hafızayı artırdığı bulunmuştur. Bu, hem kemirgenlerde hem de insanlarda "kaydet" düğmesine yapay olarak basarak beynin deneyimleri hatırlama olasılığını artırabileceğimizi gösteriyor.
Araştırmacılar aynı zamanda belirli bir beyin bölgesinin çalışmasını engelleyerek o bölgenin işlevi hakkında da çok şey öğrenmiştir. Örneğin, norepinefrinin amigdalayı aktive etmesini durduran bir ilaç verilen fareler, bir dizi nesneyi hatırlamakta zorlanmışlardır. Bu çalışmalar, amigdalanın anıları kaydetmedeki önemini vurgulamaktadır ve bu beyin bölgesi olmadan deneyimlerin uzun süre hatırlanma ihtimalinin daha düşük olduğunu öne sürmektedir.
Amigdaladaki aktiviteyi azaltmak hafızayı kötüleştirebilir ve amigdaladaki aktiviteyi arttırmak hafızayı geliştirebilir. Ancak, amigdala kaydetmeyi sağlar uzun süreli depolama ise beynin diğer kısımlarında yapılır.
Beyinde motor hafıza ve hareketlerimiz için özelleşmiş olan kısım striatum’dur. Bu bölge futbol topuna vurmak veya ayakkabılarınızı bağlamak gibi karmaşık hareketlerin sonunda neredeyse otomatik hale gelmesine olanak tanır. Ayakkabılarınızı bağlamayı öğrendiğinizde ve artık bunu yapmak için çok fazla düşünmenize gerek kalmadığında, bu tür bir hafıza striatumda depolanır.
Fırından çıkan balkabağı turtasının kokusunu duyduğunuzda ve aniden geçen yıl tatilde ailenizle birlikte olduğunuzu hatırladığınızda, bu koku hafızası koku korteksinizde depolanır. Koku duyusu için gerekli olan beyin bölgesi olan korteks farklı kokularla ilgili anıları saklayabilir. Gerçekten güzel bir yerde olduğunuzda ve sevdiğiniz bir müziği dinlediğinizde, bu anılar beyninizin görsel ve işitsel (görme ve duyma) alanlarında depolanır. Karmaşık deneyimler sırasında tüm bu farklı beyin bölgeleri aktive olduğunda amigdala, hipokampuse olay sırasında dahil olan bölgelerin kaydını tutmasını söyler. Bu bölgeler daha sonra hatırladığınızda yeniden etkinleştirilebilir.
Her beyin bölgesi nöron adı verilen küçük hücrelerden oluşur. Beyinde haberci görevi gören hücreler; nöronlar arasındaki iletişim öğrenmemize, hatırlamamıza, vücudumuzu hareket ettirmemize, görmemize, duymamıza, koklamamıza ve diğer önemli işlevlere yardımcı olur.
Tıpkı diğer şehir ve eyaletlerde yaşayan aileniz veya arkadaşlarınızla iletişim kurmak için mesaj gönderebildiğiniz gibi, amigdaladaki nöronlar da hipokampustaki nöronlara bir deneyimi kaydetmelerini söyleyen elektriksel mesajlar gönderebilir.
Amigdala ayrıca proteinleri etkileyerek bir anıyı kurtarmak için hipokampusla iletişim kurabilir. Bellekle ilgili beyin proteinleri, anıların güçlenmesine yardımcı olmak için beyin hücreleri arasındaki bağlantıları daha güçlü hale getirebilir. Bunlar hafıza için oldukça önemlidir.
Amigdalanız duygusal açıdan yoğun bir deneyimle etkinleştirildiğinde, amigdalanın elektrik sinyalleri kimyasal sinyalleri etkinleştirerek hipokampüsta hafıza proteinlerinin üretilmesine neden olur. Bu hafıza proteinleri nöronlar arasındaki bağlantıları güçlendirir. Nöronlar arasındaki bağlantılar, kolayca hatırlayabileceğiniz güçlü bir hafızayı oluşturan parçadır.
Amigdala nöronları ile beynin diğer bölümleri arasındaki elektriksel ve protein iletişiminin, bu anıların saklanmasına ve unutulmamasına yardımcı olduğunu düşünülmektedir. Ancak bu deneylerin insanlarda yapılması zor olduğundan, bu fikrin araştırılması için daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.
Bilim insanları, beynin nasıl uzun süreli anılar oluşturduğunu daha iyi anlayabilmek için amigdalanın deneyimlerimizi kaydetme açısından ne kadar önemli olduğunu hâlâ araştırıyor. Bu tür araştırmalar yalnızca beynin nasıl çalıştığını anlamak açısından önemli olmakla kalmıyor, aynı zamanda yeni anılar oluşturma veya eski anıları hatırlama yeteneğini kaybetmiş, hafıza sorunları olan kişiler için tedaviler geliştirilmesine de yardımcı olabilir.
Hafıza, kim olduğumuzu nasıl bildiğimizin ve etrafımızdaki dünyayı nasıl tanımladığımızın kritik bir parçasıdır. Beynin "kaydet" düğmesi olan amigdala, hayatımızda meydana gelen benzersiz ve önemli deneyimleri yakalamamızı ve böylece gelecekte iyi kararlar almamızı sağlar.
