Dışardan baktığımızda hareket anında eklemlerimizin ve kaslarımızın oynadığını görebiliriz. Gündelik hayatta birçok kez göz ardı ettiğimiz bu sıradan hareketler aslında oldukça karmaşıktır. Yaklaşık yüz trilyon hücreye sahip olduğumuz düşünülürse bedenimizin içinde göremediğimiz sayısız farklı olay gerçekleşir. Kasların, eklemlerin ve tüm sistemlerin çalışmasındaki en büyük görev hücrelere aittir. Hücreler görevlerini gerçekleştirebilmek için birbirleriyle iletişim kurarlar. Bu iletişimdeki en önemli rol hücre zarına düşmektedir. Hücre zarında hücreler arasında maddelerin taşınmasından sorumlu taşıyıcı proteinler vardır. Bu proteinlerden bazıları kapı görevi görür ve içeriye girmesi gereken maddeleri içeri alır. Bu kapı görevi gören proteinlerden biri ADL proteinidir ve bozulması durumunda nadir bir hastalık olan adrenolökodistrofi (ADL) hastalığına sebep olur.
ALD proteini (ALDP), ABCD1 geninin okunması ile üretilen bir proteindir. Bu protein, peroksizom isimli hücre elemanının zarında bulunur. Tek zarlı peroksizomların en önemli görevi uzun zincirli yağ asitlerinin (VLCFA) oksidasyonunu yani parçalanmasını sağlamaktır. Yağ asitlerinin parçalanarak daha kısa yağ asitlerine dönüşmesi için peroksizom keselerine alınması gerekir. Bu görevden sorumlu protein ALD proteinidir. Seçici geçirgen kapı görevindeki bu protein uzun yağ asitlerini peroksizomun içine alarak hücre içinde birikmesini önler.
Adrenolökodistrofi, ABCD1 genindeki bir mutasyon sonucunda oluşur. Bu hastalık, sinir sisteminde bilgiyi aktarma görevinden sorumlu olan beyaz maddenin azalmasına ve böbrek üstü bezlerin bozulmasına yol açar. ALD durumunun görülme sıklığının genel popülasyonda yaklaşık 10.000 ila 17.000'de bir olduğu tahmin edilmektedir. Herhangi bir etnik gruba özgü olmayan bu hastalık dünyanın farklı yerlerinde görülebilmektedir.
Genler okunarak vücudumuz için gereken proteinin üretilmesini sağlar. ABCD1 geni de okunarak adrenolökodistrofi (ADL) proteininin üretilmesini sağlar. ALD proteini, hücredeki peroksizom isimli yapının zarında bulunur ve uzun zincirli yağ asitlerinin peroksizomun içine alınmasını sağlar. Bu yağ asitleri peroksizomun içine alındığında parçalanarak daha kısa yağ asitlerine dönüşür. ADL hastalığında ABCD1 genindeki bozukluk ADL proteinin kusurlu olmasına yol açar. Bu kusurlu protein, yağ asitlerinin peroksizomlara girmesine yardımcı olamaz. Bu yüzden uzun yağ asitleri hücrelerin içinde birikir ve biriken bu maddeler sinir hücrelerine, onları destekleyen glial hücrelere, böbrek üstü bezlerdeki steroid hormonları üreten hücrelere, testislerdeki hücrelere ve bazı bağışıklık hücrelerine zarar verir.
Adrenolökodistrofi, X'e bağlı resesif bir şekilde kalıtılır. Yani ABCD1 geni X kromozomunda bulunur. Hastalık resesif kalıtıldığı için X kromozomlarında ABCD1 gen mutasyonu taşıyan erkekler ve X kromozomlarından her ikisinde ABCD1 gen mutasyonu taşıyan dişiler bu duruma sahip olur. Adrenolökodistrofiye sahip kişiler farklı semptomlar gösterse de genel olarak 4 farklı alt tipi vardır.
Çocukluk Serebral ALD
Hastalıktan etkilenen erkeklerin yaklaşık %35'i üç ila on yaşları arasında nörolojik semptomlar geliştirmeye başlar. Semptomların başlamasıyla var olan becerilerde bir kayıp veya gerileme görülür. Etkilenen erkeklerde beceri kaybından önce dikkat eksikliği, hiperaktivite ve öğrenme güçlüğü de görülebilir. İlerleyen yıllarda görme bozukluğu, işitme kaybı, yürüme güçlüğünün ardından kaslarda zayıflık ve sertlik, kasılmalar ve nöbetler gibi ek semptomlar gelişir. Sonunda ölümcül olan bu hastalıktan etkilenen çocuklar nörolojik işlevlerinin çoğunu kaybederler ve hareket edemez hale gelirler.
Adrenomiyelonöropati (AMN)
Adrenomiyelonöropatide semptomlar, erkeklerde 20'li yaşların sonları ile orta yaş arasında başlar ve hem adrenal hem de nörolojik semptomlar şeklinde görülür. İlk semptomlar genellikle bacaklarda sertlik ve güçsüzlük olarak ortaya çıkar, devamında yürüme bozuklukları görülür. Adrenal semptomlar, adrenalin ve kortizol hormonlarının normalden az üretilmesidir. Kan basıncında, kalp atış hızında, cinsel gelişimde ve üremede anormalliklerin oluşmasına neden olur. Etkilenen erkekler ayrıca bağırsaklarında ve idrar kontrolünde problemler yaşayabilir.
Erişkin Serebral ALD
Etkilenen erkeklerin %20'sinden fazlasında “çocukluk serebral formları” olan erkeklerde görülene benzer bilişsel gerileme meydana gelir. Bu hastalar çocukluk serebral ALD'sine benzer ilerleyici nörolojik semptomlar geliştirir. Tipik ciddi nörolojik bozukluk ilerleyen dönemlerde bitkisel hayata veya ölüme yol açabilir.
Sadece Adrenal Yetmezlik (Addison)
Bu tipte isminden de anlaşılacağı gibi sadece adrenal yetmezlik görülür. Bireylerde herhangi bir nörolojik problem bulunmaz. Semptomlar, çocukluk ve yetişkinlik arasında herhangi bir zamanda ortaya çıkabilir. İştah azalması, deride artan pigment, düşük kan basıncı, kas zayıflığı ve kusma gibi etkiler doğurabilir.
Tüm bu türlerin yanında taşıyıcı olan kadınlar genellikle yetişkinlik döneminde AMN geliştirir ancak semptomlar erkeklere kıyasla genelde daha az şiddetlidir. Kırk yaşın altındaki ALD taşıyıcı kadınların yaklaşık %20'si semptom geliştirirken altmışlı yaşlara gelindiğinde bu oran %90'a ulaşır.
Hastalığın teşhisi, semptomların görülmesinin ardından uzun zincirli yağ asitlerinin miktarını ölçen bir kan testi ile başlar. Daha sonra tanıyı doğrulamak için genetik test yapılır. Adrenolökodistrofinin, genetik bir mutasyon olduğu için bilinen bir tedavisi yoktur ancak farklı formlar için tedavi yöntemleri mevcuttur. Çocukluk dönem ALD için olabildiğince hızlı teşhis çok önemlidir. Çünkü erken tanı durumunda kemik iliği nakli olarak bilinen hematopoietik kök hücre nakli yapılabilir ve hastalığın seyri değiştirilebilir. Bu nedenle birçok ülkede yeni doğan bebekler ALD için test edilir. Hastalığın yetişkin formlarında ise eksik steroid hormonların takviyesi ile adrenal yetmezliği tedavisine odaklanılır. Hasta bireylerin yaşam kalitesini arttırmak, kas sorunları ve ağrıları azaltmak için ilaçlar ile beraber fizik tedavi uygulanır.
Nadir hastalıklarla ilgili en büyük sorun hastalığın teşhisisin zor konulmasıdır. Birçok nadir hastalık bilinmemekte ve bu yüzden hastalara yanlış teşhis koyulmaktadır. Adrenolökodistrofi de bunlardan biridir. 1992 yılında gerçek hayat hikâyesinden uyarlanan “Lorenzo’nun Yağı” filmi ile hastalığın tanınırlığı artmıştır.
